Drugi svjetski rat i uspostavljanje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja BiH

(iz Monografije "Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine", izdanje 2010. godine)

Nezavisna Država Hrvatska proglašena je 10. aprila 1941. godine u koju je uključena i Bosna i Hercegovina. Teritorija Nezavisne Države Hrvatske je zakonskom odredbom, od 10. juna 1941. godine, podijeljena na 22 upravne jedinice – velike župe, koje su se dijelile na kotare, a kotari na općine. Izdvajanjem dijelova teritorije Bosne i Hercegovine u velike župe, čiji su centri bili u Hrvatskoj, nastojala se stvoriti jedinstvena državna teritorija Nezavisne Države Hrvatske. Došlo je do sukoba, revolta stanovništva i otpora fašističkoj okupaciji. Zbog toga je među stanovništvom sve veći ugled i mobilizirajuću snagu imao koncept antifašističke borbe Komunističke partije Jugoslavije, zasnovan na zajedničkoj borbi svih naroda Jugoslavije protiv fašističkih okupatora i brojnih domaćih kolaboracionističkih struktura.

Komunistička partija Jugoslavije je paralelno s antifašističkom borbom vršila i revolucionarnu promjenu vlasti. Okosnica u rušenju starog društvenog i političkog uređenja i izgradnji novog sistema vlasti bili su narodnooslobodilački odbori i antifašistička vijeća narodnog oslobođenja. Osnivanje partizanskih organa vlasti u Bosni i Hercegovini teklo je paralelno s jačanjem narodnooslobodilačkog pokreta od početka ustanka (juli 1941. godine), preko osnivanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) i Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) do oslobođenja zemlje i legaliziranja stvorene strukture vlasti. Uporedo s partizanskim zauzimanjem pojedinih teritorija, uspostavljani su lokalni organi vlasti, kao začeci nove državne vlasti.

Teritorija Bosne i Hercegovine, sa aspekta organizacije narodnooslobodilačkog pokreta, bila je podijeljena na tri oblasti: Bosanska Krajina, Istočna Bosna i Hercegovina. Odluke o imenovanju prvih narodnih odbornika donosili su štabovi i partijske organizacije partizanskih odreda, što su građani na zborovima prihvatali - nisu ih birali.

Mada su narodni odbori i prije osnivani, Fočanskim propisima pod nazivom Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilačkih odbora i objašnjenja i uputstava za rad narodnooslobodilačkih odbora u oslobođenim krajevima iz februara 1942. godine propisani su osnovni principi organizacije i funkcioniranja narodnooslobodilačkih odbora, i njihova izbornost, opoziv i druga pitanja. Nova, partizanska vlast uspostavljala se imenovanjem vršilaca različitih dužnosti, a ne biranjem, izbor je vršen aklamacijom. Fočanski propisi donijeli su i osnove novog izbornog sistema koji je, osim neposrednog, uveo i delegatski način biranja viših organa, te potvrdili biračko pravo ženama. Uvedeno je opće pravo glasa, a glasanje je bilo javno. Regulirano je pitanje izbornih komisija, izbornih povjerenika i zborova birača. Na oslobođenim teritorijama funkcionirali su narodnoooslobodilački odbori u vrijeme kada su određeno područje kontrolirale partizanske jedinice, a kada bi ih okupirala neprijateljska vojska, njihov rad zamirao bi do sljedeće prilike.

Da bi struktura nove vlasti bila hijerarhijski uspostavljena, nedostajali su zemaljski organi vlasti. Brojni seoski, općinski, sreski, okružni i oblasni narodnooslobodilački odbori postali bi veliko opterećenje Vrhovnom štabu narodnooslobodilačkog pokreta koji je prvenstveno rukovodio vojnim operacijama. Zato je bilo potrebno osnovati jedan centralni organ narodne vlasti koji će od Vrhovnog štaba preuzeti civilnu upravu nad oslobođenim teritorijama. Iz tih razloga je 26. novembra 1942. godine u Bihaću bilo sazvano Prvo zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), kao najvišeg političkog predstavničkog tijela narodnooslobodilačkog pokreta za Jugoslaviju. AVNOJ je izabrao svoj izvršni odbor, koji je, zajedno s Vrhovnim štabom, predstavljao državnu strukturu vlasti na nivou Jugoslavije kao cjeline. Izvršni odbor donio je odluku o sazivanju zemaljskih antifašističkih vijeća, bez obzira što je rat bjesnio svom žestinom.

Prema konceptu koliko nacija toliko i federalnih jedinica, tokom sazivanja ZAVNOBiH-a pojavila su se određena razmimoilaženja u vezi s formiranjem Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice. Pojedini partijski rukovodioci smatrali su da Bosna i Hercegovina ne može biti zasebna federalna jedinica s obzirom na višenacionalni sastav njenog stanovništva, odnosno da je treba učiniti autonomnom pokrajinom Srbije ili Hrvatske ili je vezati za savezne organe nove Jugoslavije. Ovome se suprotstavilo rukovodstvo Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu (PKKPJ za BiH), odnosno istaknuti revolucionari i komunisti Avdo Humo, Rodoljub Čolaković, Hasan Brkić i drugi, koji su kod Josipa Broza Tita i Edvarda Kardelja zahtijevali ravnopravan status za Bosnu i Hercegovinu u jugoslavenskoj federaciji, što im je i uspjelo, obrazlažući svoj zahtjev historijskim principom. To je ujedno bilo i dopuštenje za sazivanje zemaljske konferencije za Bosnu i Hercegovinu. Partijskom linijom je Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, a uz dopuštenje Centralnog komiteta KPJ, obavijestio oblasne i okružne narodne odbore da pošalju liste kandidata za prvo zemaljsko narodno predstavništvo. To su bili učesnici AVNOJ-a s područja Bosne i Hercegovine, borci iz par-tizanskih jedinica, istaknuti vojni komandanti, politički komesari, zatim svi članovi oblasnih narodnih odbora i po pet istaknutih političkih, javnih i kulturnih radnika iz svakog okruga, svakako simpatizera partizanskog pokreta i nekompromitiranih prema neprijatelju. Socijalna struktura učesnika bila je šarolika, a nacionalni sastav bio je u skladu s nacionalnom strukturom narodnooslobodilačkog pokreta. Na osnovu direktiva i uputstava Komunističke partije preko vojnih i partijskih organi-zacija i organa narodne vlasti, izabran je najveći broj delegata ZAVNOBiH-a. Pošto su i niži organi vlasti birani prema istom principu, ovaj vid političkog predstavljanja može se nazvati ratnim partizansko-partijskim parlamentarizmom. Iz nukleusa narodnih odbora daljnjim širenjem uspostavljena je hijerarhijska mreža narodnih odbora koja je u predstavništvu na bosanskoher-cegovačkom nivou, u ZAVNOBiH-u, dobila najviše političko predstavničko tijelo.

Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a, kao najvišeg političkog predstavničkog tijela Bosne i Hercegovine, održano je u Mrkonjić-Gradu 25. i 26. novembra 1943. godine, na kojem su iza-brana 173 vijećnika, 31 član Prezidija i pet članova Predsjedništva Prezidija ZAVNOBiH-a. U Predsjedništvo Prezidija izabrani su: dr. Vojislav Kecmanović, predsjednik, Avdo Humo, prvi potpredsjednik, Aleksandar Preka, drugi potpredsjednik, Đuro Pucar Stari, treći potpredsjednik, i Hasan Brkić, sekretar. U Rezoluciji ZAVNO-BiH-a Bosna i Hercegovina proglašena je federalnom jedinicom ravnopravnih naroda. Izabrano je 58 vijećnika i 46 njihovih zamjenika za Drugo zasjedanje AVNOJ-a, na kojem su 29. novembra 1943. godine predstavljali Bosnu i Hercegovinu u Jajcu, gdje je potvrđeno ustrojstvo nove države sa šest federalnih jedinica i pet naroda, među kojima nisu bili Muslimani. Mada su tokom rata nazivi za najbrojnije narode u Bosni i Hercegovini – Muslimane, Srbe i Hrvate - ravnopravno korišteni u komuniciranju, proglasima i službenim dokumentima, Muslimanima nije priznato adekvatno mjesto u nacionalnom smislu. Prema odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a, utvrđeni su temelji federativnog uređenja Demokratske Federativne Jugoslavije. Zemaljska antifašistička vijeća konstituirala su se u najviša zakonodavna i izvršna predstavnička tijela s pravom osnivanja narodnih vlada kao izvršnih organa.

Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a održano je u Sanskom Mostu od 30. juna do 2. jula 1944. godine, kojem je prisustvovalo 107 vijećnika, od 148 koliko ih je podnijelo punomoćja. Bili su prisutni članovi savezničkih vojnih misija iz Sovjetskog Saveza, Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država, predstavnici ZAVNOH-a, dok predstavnici AVNOJ-a nisu mogli doći s Visa zbog ratnih dejstava. Na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH se konstituirao u najviši zakonodavni organ u Bosni i Hercegovini, odnosno u narodnu skupštinu kao nosioca narodnog suvereniteta. Na zasjedanju je 1. jula 1944. godine donesena Deklaracija o pravima građana u Bosni i Hercegovini u kojoj, između ostalog, stoji: U plamenu pravednog oslobodilačkog rata iskiva se bratstvo Srba, Muslimana i Hrvata, i time se udara siguran temelj slobodne i zbratimljene Bosne i Hercegovine, ravnopravne federalne jedinice u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji. Osim principa o ravnopravnosti naroda, treba istaknuti i odredbe Deklaracije o ljudskim pravima i slobodama koje su u saglasnosti i s današnjim evropskim standardima. U Deklaraciji ZAVNOBiH-a o pravima građana u Bosni i Herecgovini garantira se sloboda vjeroispovijesti, sloboda zbora, dogovora i udruživanja, sloboda štampe, lična imovinska sigurnost građana, slo-boda privatne inicijative u privrednom životu, te ravnopravnost žena i muškaraca, kao i to da niko ne može biti osuđen bez prethodnog sudskog postupka. Nažalost, odmah nakon oslobođenja dio proklamiranih principa kojima su garantirana ljudska i građanska prava i slobode iznevjeren je.

S obzirom na ratne okolnosti, u ZAVNOBiH-u su bile sjedinjene zakonodavna i izvršna vlast, a svi njeni organi nazivani su "narodnim", iz čega se izvodio zaključak da narod neposredno učestvuje u vođenju svih državnih poslova – preko ovog predstavničkog tijela. Predsjedništvo ZAV-NOBiH-a obavljalo je svu vlast do formiranja vlade, pa je tako u okviru njega osnivan potreban broj odjeljenja za poslove državne uprave, što su bili začeci budućih ministarstva. Na sjednicima Predsjedništva, od 6. jula 1944. do 7. februara 1945. godine, osnovana su odjeljenja za: narodnu privredu, narodnu prosvjetu, narodno zdravlje i socijalno staranje, narodnu obnovu, za pravosuđe, za ishranu, finansije, unutrašnje poslove. Uvedene su narodnooslobodilačke skupštine na nivou sreza, a njihovi odbori bili su izvršni organi vlasti. Regulirano je pravo glasa muškarcima i ženama s navršenih 18 godina života, a naznačene su kategorije stanovništva kojima je to pravo uskraćeno. Posebnim odlukama reguliran je poslovnik o radu ZAVNOBiH-a i svih nižih organa vlasti. Da se nova vlast u potpunosti konstituirala govori i usvajanje odluka o uspostavljanju Zemaljske komisije za ispitivanje zločina okupatora i njegovih pomagača, te prikupljanju podataka o ratnoj šteti u koordinaciji s Državnom komisijom, formiranom pri Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), koji je imao funkciju jugoslavenske vlade. Prezidij ZAVNOBiH-a sastojao se od Predsjedništva, koje su činili predsjednik, tri potpredsjednika, sekretar i 22 člana.

Partija je smatrala da joj je potrebna široka osnovica za djelovanje, pa je odmah nakon Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a, 3. jula 1944. godine, u Zdeni, kod Sanskog Mosta, sazvala Prvu zemaljsku konferenciju narodnooslobodilačkog pokreta Bosne i Hercegovine, na kojoj je formiran Narodnooslobodilački front, kao najšira transmisija revolucionarne borbe u smjeni vlasti. Uz prisustvo 150 delegata iz cijele Bosne i Hercegovine, osiguran je legitimitet za stvaranje političke organizacije kojom je bio obuhvaćen najveći dio stanovništva. Preko narodnofrontovskih organizacija mogle su se širiti ideje, provoditi različite mjere i odluke, kontrolirati stanovništvo i preduzimati određene sankcije prema onima koji nisu prihvatali novu vlast.

Planiranim zadacima dograđivan je upravni aparat ZAVNOBiH-a. Formiranim odjeljenjima rukovodili su članovi Predsjedništva i na taj način obavljali poslove vlade Bosne i Hercegovine, koja se tada još nije mogla službeno formirati, ali je to učinjeno brzo nakon oslobođenja zemlje.

Partizanski pokret je tokom rata u Bosni i Hercegovini stvorio paralelnu vlast onoj oficijelnoj i uspio do oslobođenja zemlje pripremiti sigurne temelje za legaliziranje revolucionarne vlasti. Tako je Komunistička partija Jugoslavije od stranke u ilegali postala vodećom u stvaranju jednopartijskog sistema s potpunom kontrolom nad društvom. U obnovljenoj jugoslavenskoj državi na sasvim drugačijim osnovama, Bosna i Hercegovina našla je svoje mjesto kao jedna od šest federalnih jedinica, čiji je daljnji razvoj bio u direktnoj subordinaciji saveznih organa u Beogradu.