Političko predstavljanje BiH u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca / Kraljevini Jugoslaviji (1918.–1941.)

(iz Monografije "Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine", izdanje 2010.godine)

Nakon Prvog svjetskog rata i poraza Austro-Ugarske monarhije, 1. decembra 1918. godine stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) u koju je ušla i Bosna i Hercegovina. Tokom procesa ujedinjenja, u Zagrebu je, 2. i 3. marta 1918. godine, na inicijativu Jugoslavenskog kluba, donesena Rezolucija o ujedinjenju jugoslavenskih naroda koji su bili u sastavu Austro-Ugarske monarhije. Ovom skupu prisustvovali su i predstavnici Bosne i Hercegovine. Tada je predloženo osnivanje Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba (SHS) sa sjedištem u Zagrebu u kojem bi bile predstavljene političke stranke i nacionalne organizacije juž-noslavenskih naroda iz Austro-Ugarske monarhije. Narodno vijeće SHS, kao vrhovno tijelo u novoj državi, osnovano je 5. i 6. oktobra 1918. godine, sa zadatkom izvršavanja potrebnih priprema za ujedinjenje svih južnoslavenskih naroda i stvaranje države na demokratskoj osnovi. Brojalo je 80 članova, od kojih je iz Bosne i Hercegovine bilo 18, uz dodatnih pet imenovanih iz sastava raspuštenog Bosanskog sabora. Središnji odbor činilo je 36 članova, od kojih šest iz Bosne i Hercegovine s dva zamjenika, bez muslimanskih predstavnika.

Narodno vijeće SHS za Bosnu i Hercegovonu s Glavnim odborom od 25 članova i Predsjedništvom od pet članova formirano je 20. oktobra 1918. godine, s poslanicima iz sva tri naroda. Do 1. novembra 1918. godine ustrojene su oružane snage i policija, te okružni, kotarski i seoski odbori, a Austro-Ugarska monarhija je istog dana predala vlast ovom vijeću činom odstupanja namjesnika Sarkotića s funkcije. Prva narodna vlada za Bosnu i Hercegovinu imenovana je 3. novembra 1918. godine s 10 članova, u kojoj su predsjednik i pet ministara (ili povjerenika) bili Srbi, tri Hrvata i jedan Musliman. Predsjednik Vlade bio je Atanasije Šola.

Vlada Narodnog vijeća SHS za Bosnu i Hercegovinu radila je od 1. novembra 1918. do 31. januara 1919. godine, kada je zamjenjuje Zemaljska vlada za Bosnu i Herecgovinu od 1. februara 1919. godine, kao vrhovni upravni organ za sve administrativno-teritorijalne organe u Bosni i Hercegovini. Organizacione promjene u strukturi Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu bile su vrlo česte i usklađivane su prema državnoj vladi. Činilo ju je osam povjerenstava s predsjednikom Atanasijem Šolom na čelu. Zemaljsku vladu zamijenila je, 11. jula 1921. godine, Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu.

Bosna i Hercegovina ušla je u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca inauguracionom adresom delegacije Narodnog vijeća SHS predatom regentu Aleksandru, koju je, u ime njegovog visočanstva kralja Petra I., primio 1. decembra 1918. godine u Beogradu. Mada je delegacija od 28 članova, od kojih je sedam bilo iz Bosne i Hercegovine, imala jasna uputstva koja su sadr-žavala uslove i modalitete ujedinjenja na demokratskim osnovama, prvodecembarskim aktom izvršeno je ujedinjenje Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Srbijom u jednu državu pod nazivom Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS). Predsjedništvo Narodnog vijeća SHS je, 3. decembra 1918. godine, objavilo da je aktom ujedinjenja prestala funkcija Narodnog vijeća kao suverenog predstavničkog tijela Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Prva zajednička vlada Srba, Hrvata i Slovenaca formirana je 20. decembra 1918. godine, u koju su iz Bosne i Hercegovine ušli dr. Tugomir Alaupović, dr. Mehmed Spaho i dr. Uroš Krulj. Ovakvim činom ujedinjenja odstupilo se od ranije dogovorene procedure ujedinjenja dvije države, usaglašene na trojnim pregovorima u Ženevi od 6. do 9. novembra 1918. godine, na kojima je srpsku vladu zastupao Nikola Pašić, Narodno vijeće Države Slovenaca, Hrvata i Srba Anton Korošec, a Jugoslavenski odbor Ante Trumbić, što je bio povod za stalne krize tokom postojanja Kraljevine SHS/Jugoslavije. Tako je, umjesto ustrojstva države na federalnom principu, osnovana centralistička monarhija s jakom unitarističkom vladom i jedinstvenim narodnim političkim predstavništvom. U takvim okolnostima Bosna i Hercegovina našla se, sa svojim historijskim naslijeđem, u sastavu jugoslavenske države.

Aktom ujedinjenja i stvaranjem Centralne vlade u Beogradu počele su pripreme za održavanje izbora za prvu Ustavotvornu skupštinu (konstituantu) Kraljevine SHS, koja nije sazvana neposredno nakon proglašenja ujedinjenja zbog nepostojanja izbornog zakona. Centralna vlada je dekretom od 24. februara 1919. godine odredila da Privremena skupština ima 296 članova, s tim da u njoj budu zastupljene sve stranke i političke grupacije, srazmjerno njihovom broju, u svakoj pokrajini posebno. Narodno vijeće za Bosnu i Hercegovinu izabralo je 42 člana iz stranaka zastupljenih u ovom vijeću. Do kraja septembra 1920. godine Narodno vijeće prestalo je raditi i sva vlast u Bosni i Hercegovini prešla je na organe Centralne vlade u Beogradu. Privremena skupština zakazala je izbore za 28. novembar 1920. godine. Za 63 poslanička mjesta, koliko ih je bilo određeno za Bosnu i Hercegovinu, mandate su osvojile: Jugoslavenska muslimanska stranka (24), Savez težaka (12), Narodna radikalna stranka (11), Hrvatska težačka stranka (7), Komunistička partija Jugoslavije (4), Hrvatska pučka stranka (3) i Demokratska stranka (2). Nakon objavljivanja izborne statistike, upućeni su protesti sa svih strana, nezadovoljstvo se pokazalo odmah na prvom sazivu Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS 12. decembra 1920. godine. Od 419 izabranih poslanika verifikacionom odboru punomoćja su predala 342 poslanika, a poslanici iz Hrvatske pučke seljačke stranke i Hrvatske stranke prava nisu ni došli na sjednicu, a nije bilo ni 10 poslanika iz dijela zemlje pod italijanskom okupacijom, pa se već nagovještavalo zaoštravanje političkih odnosa. Ustavotvorna skupština je 29. juna 1921. godine postala Zakonodavna, prema članu 140. Vidovdanskog ustava, koji je usvojen 28. juna 1921. godine.

Uredbu o podjeli Kraljevine SHS na 33 oblasti Vlada je donijela 1922. godine, a politička nagodba dr. Mehmeda Spahe, vođe Jugoslavenske muslimanske organizacije, s radikalsko-demokratskom vladom u vezi s donošenjem Vidovdanskog ustava, omogućila je Bosni i Hercegovini da sačuva teritorijalnu cjelovitost u dotadašnjim granicama. Tako je prema novom Ustavu, šest okruga prema podjeli iz austrougarskog perioda preimenovano u šest oblasti: bihaćku, mostarsku, sarajevsku, travničku, tuzlansku i vrbasku. Novi izborni zakon donesen je 21. juna 1922. godine i s nekim izmjenama ostao je do uvođenja šestojanuarske diktature. Vidovdanski ustav nije dao ženama pravo glasa. Za pasivno biračko pravo kandidat je morao imati 30 godina života. Pravo glasanja nisu imali oficiri i vojnici u aktivnoj službi, a pasivno pravo oduzeto je komunistima. Detaljna analiza izbornog zakona upućuje da je bio u funkciji jačanja centralističke vlasti, što se posebno može vidjeti po načinu izbora u jednomandatnim izbornim okruzima.

Na skupštinskim izborima 18. marta 1923., 8. februara 1925., kao i vanrednim izborima za narodne poslanike Kraljevine SHS 11. septembra 1927. godine, najveći broj mandata u Bosni i Hercegovini dobile su: Jugoslavenska muslimanska organizacija, Narodna radikalna stranka i Hrvatska republikanska seljačka stranka. Vjersko-nacionalna opredijeljenost birača izražena preko izbornih rezultata dovela je u Skupštini Kraljevine SHS do napetosti, nesporazuma i na kraju do atentata na poslanike Hrvatske seljačke stranke što je bio povod kralju Aleksandru da uvede diktaturu 6. januara 1929. godine, ukine ustav, raspusti skupštinu i zabrani rad svim političkim strankama. U oktobru 1929. godine kralj je donio Zakon o preimenovanju Kraljevine SHS u Kraljevinu Jugoslaviju i podjelu na upravna područja. Prekrajanjem unutrašnjih granica formirano je devet banovina i Uprava grada Beograda, kao deseta upravna jedinica. Kao i druge jugoslavenske zemlje i Bosna i Hercegovina je ovom podjelom izgubila svoju historijski jedinstvenu teritorijalnu cjelovitost, bila je podijeljena između četiri banovine: Vrbaske, Zetske, Primorske i Drinske. Administrativni centri dvije banovine bili su u Bosni i Hercegovini: Sarajevo Drinske i Banja Luka Vrbaske banovine, a ostale dvije izvan Bosne i Hercegovine: Primorske u Splitu i Zetske u Cetinju. To se značajno odrazilo i na nacionalnu strukturu stanovništva jer su u Vrbaskoj i Drinskoj većinu stanovništva činili Srbi, u Zetskoj Srbi i Crnogorci, a u Primorskoj Hrvati, odnosno ovakvom podjelom Muslimani su ostali manjina u sve četiri banovine. Kralj Aleksandar centralizirao je upravu, nastojao novom podjelom riješiti nacionalno pitanje nametanjem integralnog jugoslavenstva po kojem u Jugoslaviji postoji umjesto tri naroda samo jedan jedinstven jugoslavenski narod s tri plemena (srpsko, hrvatsko i slovensko).Nakon ukidanja svih demokratskih obilježja jugoslavenskog državnopolitičkog sistema, kralj je objavio Zakon o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi te time preuzeo i zakonodavnu i izvršnu vlast.

Tek u ljeto 1931. godine nagoviješteno je vraćanje parlamentarnog sistema. Novi Ustav Kraljevine Jugoslavije (Oktroirani ustav) kralj Aleksandar donio je 3. septembra 1931. godine s kojim se vratio parlamentarizam, ali ne i parlamentarni sistem u demokratskom smislu riječi. Novim ustavom uvedena je dvodomna skupština, s Narodnom skupštinom i Senatom, čime je kralj nastojao promijeniti oblik, ali ne i suštinu apsolutističkog režima. Prema Oktroiranom ustavu, utemeljen je sistem vanparlamentarne vlade, odnosno vlada nije proizašla iz parlamentarne većine i nije odgovarala Skupštini, nego kralju koji je imenovao i razrješavao predsjednika Ministarskog savjeta i ministre. Kraljevim ukazom, od 23. septembra 1931. godine, zakazani su izbori za 8. novembar 1931. godine, a novoizabrana skupština trebala se sastati 7. decembra iste godine u Beogradu. Za izbore je bila predviđena kandidatura za cijelu zemlju po "zemaljskoj kandidatskoj listi" i nije bilo dozvoljeno isticanje kandidature po manjim izbornim jedinicama. Promjena u novom Izbornom zakonu bila je ukidanje tajnosti glasanja – uvedeno je javno glasanje. Izborni zakon iz 1931. godine i njegovi prateći zakoni bili su u funkciji jačanja centralizma i integralnog jugoslavenstva u nacionalnom smislu, kao i učvršćivanja kraljeve vlasti. O Bosni i Hercegovini u ovom kontekstu izbora nije moguće govoriti zbog načina administrativnog uređenja podijeljenog na banovine. Djelovanje ove skupštine bilo je direktno pod uticajem dvora, u skladu sa šestojanuarskom diktaturom i Oktroiranim ustavom, a sa ostvarenom namjerom razbijanja historijskih i nacionalnih sredina. Kraljeva vlast nije popuštala ni izmjenama Izbornog zakona od 24. marta 1933. godine, kojim je povećan broj poslanika na 370, a suštinski nije promijenjena tendencija daljnjeg očuvanja centralizma.

Pokušaji prikrivanja apsolutističkog načina vladavine nisu urodili plodom jer su uslijedila brojna nezadovoljstva izražena punktacijama. Zahtjevi iz rezolucije Seljačko-demokratske koalicije, koju su činile Hrvatska seljačka stranka i Samostalna demokratska zajednica, od 7. novembra 1932. godine, poznatiji kao "Zagrebačke" i "Mačekove" punktacije, o ukidanju srbijanske prevlasti u Kraljevini izazvalo je reakciju Demokratske stranke koja je u januaru 1933. godine objavila "Pismo prijateljima", poznato kao "Davidovićeve punktacije", sa zahtjevom za preuređenje države tako što bi je činile četiri federalne jedinice, a Bosna i Hercegovina bila bi jedna od njih. O tom pitanju odredio se i vođa Jugoslavenske muslimanske organizacije dr. Mehmed Spaho koji je putem "Sarajevske punktacije" osudio centralističko uređenje i zahtijevao poštivanje ravnopravnosti historijsko-političkih jedinica među kojima i Bosne i Hercegovine kao ravnopravne članice.

Atentat na kralja Aleksandra 1934. godine u Marseju u Francuskoj i imenovanje tročlanog Namjesništva s knezom Pavlom Karađorđevićem na čelu podstakli su izbore 5. maja 1935. godine s dva izborna bloka: Zemaljska lista s Bogoljubom Jeftićem i lista Udružene opozicije s Vlatkom Mačekom na čelu. U Udruženu opoziciju uključile su se programski opozicione stranke:Seljačko-demokratska koalicija, Jugoslovenska muslimanska organizacija, Davidovićevo krilo Demokratske stranke i dijelom Zemljoradnička stranka. U ličnosti Vlatka Mačeka odmah je prepoznata namjera otvaranja "hrvatskog pitanja" u Kraljevini. Izbore je dobila Lista Bogoljuba Jeftića sa 60,6% i 303 mandata, a Lista Udružene opozicije 37,4% glasova i 67 poslaničkih mandata. Slavljena je pobjeda vladine liste, ali je to bio i nastavak terora protiv neistomišljenika, u prvom redu komunista i federalista.

I nakon ovih izbora javili su se zahtjevi za autonomijom Bosne i Hercegovine. Osim spomenutih političkih stranaka svoj stav indirektno je iskazala i Komunistička partija Jugoslavije koja je djelovala u ilegali. Potaknuta tim idejama bosanskohercegovačka omladina, koja je studirala u Beogradu, Ljubljani i Zagrebu, objavila je tri pisma: u decembru 1937., martu 1938. i 1. decembra 1939. godine, u kojima su naglašavali posebnost Bosne i Hercegovine kao političke, privredne, kulturne i historijske cjeline. Međutim, ti zahtjevi ostali su bez rezultata.

Namjesništvo s knezom Pavlom na čelu raspustilo je Skupštinu i raspisalo nove izbore za 11. decembar 1938. godine, a to su bili i posljednji izbori za Narodnu skupštinu u Kraljevini Jugoslaviji. Izborni zakon je već unaprijed protežirao vladinu listu, a različitim mahinacijama to je u potpunosti i ostvareno. Kraljevski namjesnik knez Pavle povjerio je Vladu Dragiši Cvetkoviću početkom februara 1939. godine, uz ovlaštenja za postizanje sporazuma s Vlatkom Mačekom, vođom Hrvatske seljačke stranke.

Nakon decembarskih izbora nastali su neizvjesni dani zaoštrenih odnosa u Jugoslaviji, ali i na međunarodnoj političkoj sceni. Parlamentarna kriza nije se mogla prevazići, skupštinski rad je ugušen, a sva zakonodavna i izvršna vlast prešla je na kraljevsko namjesništvo, odnosno na kneza Pavla i Vladu.

Pitanje državnopolitičkog uređenja Kraljevine Jugoslavije pokušalo se riješiti Sporazumom Cvetković-Maček, sklopljenim 26. augusta 1939. godine, odnosno srpsko-hrvatskim dogovorom, kojim su se dijelovi Bosne i Hercegovine našli u novoformiranoj Banovini Hrvatskoj, kojoj su od bosanskohercegovačke teritorije pripale u Posavini općine i kotari: Brčko, Gradačac, Bosanski Šamac, Bosanski Brod i Derventa, a u jugozapadnoj Bosni i u Hercegovini: Stolac, Čapljina, Ljubuški, Mostar, Konjic, Prozor, Fojnica, Travnik, Bugojno, Tomislavgrad i Livno. Preostali dio Bosne i Hercegovine, prema Sporazumu, trebalo je da uđe u sastav projektirane zajednice "Srpske zemlje". Međutim, Sporazumom niko nije bio zadovoljan jer nije mogao dovesti do konsolidiranja političke situacije opterećene socijalnim i nacionalnim problemima. U spomenutoj situaciji Jugoslavenska muslimanska organizacija istaknula je zahtjeve za formiranjem Bosne i Hercegovine u historijskim granicama sa Sarajevom kao centrom. Nakon smrti dr. Mehmeda Spahe 1939. godine, stranku je preuzeo dr. Džafer Kulenović i predlagao osnivanje četvrte "Bosanske banovine". Pokret za autonomiju osnovan je 30. decembra 1939. godine, čiji se Izvršni odbor cirkularnim pismom obratio svim muslimanskim organizacijama i društvima na teritoriji Bosne i Hercegovine radi osnivanja mjesnih odbora s ciljem stvaranja autonomne Bosne i Hercegovine, što je prekinuo početak Drugog svjetskog rata.

Od uvođenja šestojanuarskog režima do marta 1941. godine ukupno je bilo 14 vlada u Kraljevini Jugoslaviji u kojima su učestvovali i ministri iz Bosne i Hercegovine, koji su zastupali različita mišljenja, poglede i rješenja u zavisnosti od nacionalnog i političkog opredjeljenja stranaka kojima su pripadali. Identično su se ponašali i poslanici na malobrojnim, neefikasnim i konfliktnim skupštinskim zasjedanjima.

Posljednja vlada Kraljevine Jugoslavije Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka srušena je 27. marta 1941. godine. Nakon potpisivanja pristupnice Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, 25. marta 1941. godine, i demonstracija dva dana kasnije, 6. aprila, uslijedio je napad Sila osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, brzi slom kraljevske vojske, odlazak kralja i vlade u izbjeglištvo, fašistička okupacija i komadanje zemlje što je značilo i kraj Kraljevine Jugoslavije.

Od uspostavljanja Kraljevine Jugoslavije do njenog sloma u svim njenim segmentima, političko predstavljanje Bosne i Hercegovine karakterizirali su stalni prekidi, politička nestabilnost i nesuglasje o osnovnim pitanjima koja su ostala neriješena od 1918. godine. Osim temeljnog pitanja na liniji sukoba između centralizacije i federalizacije države, Bosna i Hercegovina morala je stalno brinuti o očuvanju teritorijalnog integriteta. Vodeće parlamentarne političke stranke iz Bosne i Hercegovine djelovale su na vjersko-nacionalnoj osnovi, a uz to su srpske i hrvatske stranke imale svoje centrale u Beogradu i Zagrebu, te nisu mogle biti istinski predstavnici interesa bosanskohercegovačkog stanovništva kao cjeline. Parlamentarizam u pokušajima, zabrana lijevo-orijentiranih političkih stranaka, uvođenje diktature i nagomilani socijalni i nacionalni problemi uz početak Drugog svjetskog rata i revolucionarno-oslobodilački rat stvorili su uslove za promjenu državnopolitičkog ustrojstva i političkog predstavljanja.